Wa Dulhong: Tokoh Jieunan Koesman

Ngaran Moehammad Oenoen Koesman ku sawatara jalma teu pati kadangu, komo ku jalma kaayeunakeun. Tapi pami disebatkeun landian M.O. Koesman mah urang tiasa langsung uninga yén anjeunna salah sahiji pangarang carita Sunda populer. Sawatara karyana loba nu geus dicitak dina wangun buku antarana: Si Kabayan Nyaba (1981), Wa Dulhong, Kamus Kecil Indonesia-Sunda (1984) jeung Kamus Kecil Sunda-Indonesia (1985). Enya gé teu loba buku nu dipedar, tapi dina dua buku nu mimiti disebat, tos katingal anjeunna téh jalma nu resep bobodoran. Sabab dua buku éta (Si Kabayan Nyaba & Wa Dulhong) miboga jalan carita nu bodor.

Buku “Wa Dulhong” kénging almarhum M.O. Koesman ngabuktikeun yén urang Sunda téh lain ngan saukur resep bobodoran, tapi bobodoran éta gé bisa dijieun dina wangun buku. Lulusan Fakultas Téknik Bandung bagian senirupa (ayeuna Fakultas Seni Rupa dan Desain ITB) ieu nyaritakeun kahirupan sapopoé urang Sunda nu dicaritakeun di wilayah pasisian jeung gunung. Tapi, loba kénéh ngabahas daérah luhur batan daérah pasisian mah. Hal éta jelas katingal. Sabab, nu nyaritakeun daérah basisir mah mung judul Nguseup Hiu nu bener-bener ngajelaskeun kahirupan di wilayah basisir. Aya hiji judul deui Nguseup Waliwis, tapi teu nyaritakeun deui kahirupan di wilayah basisir, malah leuwih deukeut ka leuweung. Ari nu nyaritakeun daérah luhur mah hampir sadayana. Komo pas nyaritakeun carita Ngaseuk jeung Ngukut Maung. Didinya jelas pisan latar wilayah luhur nu dicaritakeun téh. Meureun salah sahiji faktor Koesman loba nyaritakeun carita maké latar wilayah luhur téh da anjeunna kaleresan urang Majalaya. Anu jelas pisan jauh ti wilayah basisir, da asupna ka wewengkon dataran luhur ari Majalaya mah.

Dina buku ieu, Koesman nyieun hiji tokoh nu miboga sipat lucu, tukang ngawadul jeung ngabohong. Kusabab kitu, tokoh Abdul di buku ieu dibéré landian Wa Dulhong ku Koesman. Wa Dulhong di dieu ka asup jalma nu babari akur jeung batur séjén, teu weléh boga kawawuhan di jalan. Da resep pisan ngamimitian nanya ka nu séjén. Dibéré landian Wa Dulhong téh sabab, Abdul di dieu pinter pisan ngawadul jeung ngabohong. Salah sahiji kapinteran urang Sunda dina ngadamel akronim kanggo méré ngaran hiji tokoh.

Cara Koesman nyieun carita teu saukur ku hayang bobodoran atawa nyieun buku bobodoran Sunda. tapi leuwih ngajelaskeun lamun urang Sunda téh kedah miboga rasa soméah, béréhan, jeung miboga sopan santun. Hal éta suksés dilukiskeun ku sosok Wa Dulhong nu miboga pasipatan éta. Salian ti sipat nu tadi disebatkeun, Wa Dulhong ogé boga sipat polos dina ngajalankeun hiji pasualan.

Koesman dina buku ieu ngajieun bahasa anyar, bahasa anu sok dilarapkeun ku sosok Wa Dulhong, umpana waé kecap “lampetol”. Naon ari lampetol téh? Ceuk Wa Dulhong dina buku ieu lampetol téh nyaéta “Leuleus, euweuh tangan pangawasa, leumpang rarampéolan” (Koesman, 2013:9).

Dina buku Wa Dulhong karangan M.O. Koesman, urang disuguhkeun dongéng nu nyaritakeun kahirupan sosok Wa dulhong jeung lingkungan daérahna. Wa Dulhong dina buku ieu lolobana dicaritakeun jeung sosok sato. Tina 10 judul, dalapan di antarana ngalakonkeun Wa Dulhong jeung sato. Dua carita deui mah kabagi ku carita kahiji nu ngenalkeun sosok Abdul nu boga landian Wa Dulhong, jeung nu kadua nyaritakeun tentang pepelakan si Wa Dulhong. Di dieu urang kudu boga patarosan, “Naha Koesman resep-resep teuing nyaritakeun tentang mahluk hirup? Utamana sasatoan?”. Tina judul jeung eusi carita dina ieu buku, arurang tiasa nyieun argumén, “Naha enya Koesman resep ngukut sasatoan? Atawa Koesman resep pisan kana cara hirup sasatoan?”, patarosan éta bisa waé dibalikkeun ku alesan, lamun carita sasatoan nu dicaritakeun mah leuwih ka rékaan hasil imajinasi ti Koesman sorangan.

Cara nyarita Koesman dina buku ieu dibawakeun saayana, teu dileuleuwih, teu dikukurang. Alur caritana karasa alami. Karasa nyatana. Sok sanajan aya sababaraha hal dina carita ieu nu teu lumrah, di antarana judul Ngabedil Uncal, Nguseup Waliwis, jeung Ngaseuk. Khusus tilu carita éta, nyirikeun pisan lamun nu dicaritakeun téh teu lumrah, jeung moal aya di dunya nyata mah. Dina judul Ngabedil Uncal, dicaritakeun lamun tangkal lobi-lobi bisa jadi di tanduk uncal. Kitu ogé dina judul Nguseup Waliwis  urang disuguhkeun carita nu bisa nyieun urang seuri. Asa piraku manuk waliwis bisa diuseup? Cara nguseupna gé asa teu asup akal pisan, piraku siki salak nu geus diolésan ku hulu pindang dicapluk ku hiji manuk waliwis tuluy dilodok, terus diisingkeun harita kénéh bari talina napel kénéh, tuluy dicapluk deui ku waliwis séjén nepi ka aya 20 waliwis napel dina hiji tali ku eupan siki salak? Hiji deui judul carita di buku Wa Dulhong téh nyaéta Ngaseuk. Carita ieu bisa disebat carita anu paling ngaréka jeung teu asup akal. Sabab dina judul ieu dicaritakeun lamun pepelakan di kebon Wa Dulhong mah béda jeung kebon nu séjén. Sabab, di kebon Wa Dulhong mah nu jaradi téh nyaéta, aya tangkal jagong, buahna bonténg. Aya bonténg ngarambat, tapi buahna jagong ngagolér. Aya roay buahna tomat, tomat buahna roay. Jeung nu paling teu asup akal mah nyaéta, aya tangkal jagong gedé nakér, ari buahna aya roay, aya tomat, aya bonténg, aya térong jeung céngék.

Dina hiji ieu buku waé urang bisa nempo lamun sosok Koesman téh jelema nu resep ngabodor jeung heureuy. Da ari bakat nyerat mah biasana nurun ogé tina sipat sapopoéna. Salah sahiji pangarang nu kréatip pisan. Jeung karyana bakal kapaké nepi ka iraha ogé. Cag!

Rizki Sanjaya, Mahasiswa Sastra Sunda Unpad

*Dimuat di Majalah Tangara Pamass, Édisi 9, Juni 2014.